ԱԳՐՈՏՈՒՐԻԶՄ

Շատերը կարծում են, որ ագրոտուրիզմը դա սոսկ այն իրավիճակն է, երբ զբոսաշրջիկը գնում է գյուղ և սա կարելի է համարել, որ նա ագրոտուրիզմով է զբաղվում։ Սակայն դա այդքան էլ այդպես չէ. զբոսաշրջիկը կարող է գնալ գյուղ և հետաքրքրված լինել գյուղում եղած որևէ մշակութային կոթողով։ Ստացվեց, որ նա մշակութային տուր է ունեցել գյուղում։ Ագրոտուրիզմը, կամ ինչպես բառացի կարելի է թարգմանել գյուղատնտեսական զբոսաշրջությունը, զբոսաշրջության տեսակ է, որը հիմնված է գյուղատնտեսության վրա։ Աշխարհի տարբեր վայրերում, տարբեր տեսակի ագրոտուրիստական փորձառություններ են առաջարկում զբոսաշրջիկներին։Բնական է նաև, որ գնալով ավելի բազմազան են դառնում ագրոտուրիստական առաջարկները, որոնք հաճախ համադրվում են ոչ գյուղատնտեսական այլ զբաղմունքների հետ, օրինակ՝ հեծանվային զբոսանք դաշտերով, կամ ձկնորսություն։

Արթիկի տարածաշրջանում և Արթիկ համայնքում կան իրական հնարավորություններ զարգացնելու ագրոտուրիզմը։ Բայց մինչև գյուղատնտեսությունը ճանաչելը, անհրաժեշտ է հյուրերին ներկայացնել բնական միջավայրը, որը ազդում է մարդկանց բնավորության վրա, որն էլ իր հերթին հետք է թողնում նրանց կողմից վարվող գյուղատնտեսության, մշակույթի ու կենցաղի վրա։ Այստեղ է որ խառնվում են էկո, էթնո, ագրո, մշակութային և տուրիզմի այլ տեսակները՝ տալով զբոսաշրջիկին ամբողջական պատկերացում տվյալ տարածաշրջանի մարդկանց, նրանց ապրելակերպի և կենցաղի մասին։ Օրինակ՝ մեր համայնքի գյուղեր այցելող զբոսաշրջիկին չի հետաքրքրելու, թե գործարանում ինչպես է պանիր պատրաստվում, նրանց ավելի շատ հետաքրքիր է լինելու, թե ինչպես է այն ձեռքով պատրաստվում, իսկ այսօր մեր շատ գյուղերում հենց ամեն ինչ արվում է ձեռքով ու բարձր որակով։ Միաժամանակ՝ մեկօրյա տուր կազմակերպելով, կարելի է ցույց տալ, որ ճիշտ երթուղի ընտրելով, հնարավոր է արդյունավետ հանգիստ անցկացնել քաղաքից դուրս։ Օրինակ՝ կարող է կազմակերպվել հեծանվաարշավ կամ ձիարշավ Հառիճ-Արթիկ-Լեռնակերտ երթուղով /ամտառի հատվածով և ձորաբերանով/, որում անպայման կընդգրկվեն Հառիճավանքը և Լմբատավանքը։ Նամանատիպ երթուղին առանձնանում է այն հանգամանքով, որ ճանապարհի վրա տեղակայված են ագրոտուրիզմի պոտենցիալ հանգրվանները՝ հեռագնա արոտավայրերը, որտեղ մարդիկ իրենց անասուններն են պահում և տեղում էլ իրականացնում են նրանց կիթը, կաթի վերամշակման գործընթացը:

Ագրոտուրերի շրջանակում կարելի է կազմակերպել նաև զբոսաշրջիկների կողմից հենց թոնրատանը լավաշ թխելու, իրենց ձեռքերով խմոր հունցելու և թարմ լավաշով և տեղական «հորած» պանիրով «բրդուճ» վայելելու տարբերակը։ Ագրոտուրիստների համար կարող են գրավիչ լինել մեղվաբուծությամբ զբաղվող ֆերմերային տնտեսությունները, որտեղ զբոսաշրջիկը կարող է վայելել թարմ ու անարատ մեղրը, մասնակցել մեղրաքամի պրոցեսին, ականատես լինել մեղուների աշխատանքին։

Բնականաբար, այս տուրերին մասնակցողները կարող են նաև ձեռք բերել իրենց նախընտրած բարձրորակ գյուղմթերքները, մասնավորապես՝ մեղրը մեղրահացերով և շրջանակներով, ակնամոմը, մեղվաթույնը և այլն։ Հավելենք, որ տարածաշրջանում կարելի է զարգացնել նաև ագրոտուրիզմի հետ սերտորեն քայլող Էկոտուրիզմը։ Ի՞նչ է Էկոտուրիզմը հարցի պատասխանը ոչ բոլորը գիտեն, թեև հաճախ են կիրառում ամենատարբեր իրավիճակներում։ Էկոլոգիական տուրիզմը զբոսաշրջային ինդուստրիայի հատուկ ուղղություն է, ինչը իրենից ենթադրում է առաջին հերթին մարդ-բնություն ճիշտ փոխհարաբերությունը և դրանում առկա առարկաների և երևույթների ճանաչողությունը։ Սա զբոսաշրջության տեսակ է, որը ենթադրում է ճանապարհորդոություն դեպի բնության համամետաբար քիչ աղտոտված վայրերը, որտեղ ավանդական զվարճությունները և կենցաղային հարամարավետությունը մղվում են երկրորդային պլան։

Էկոտուրիզմի ծագումը, ձևավորումը և զարգացումը, այդ թվում նաև Հայաստանում, բացատրվում են նրանով, որ ժամանակի ընթացքում մեծացել է անհրաժեշտությունը շրջակա միջավայրի փոփոխությունների ուսումնասիրության և դրանք նվազագույնի հասցնելու համար։ Միջազգային հարթակներում հասարակությունը էկոտուրիզմին տալիս է հետևյալ սահմանումը կամ մեկնաբանությունը: Էկոլոգիական տուրիզմը՝ դեպի բնության տարածքներ պատասխանատու ճանապարհորդություն է, որը նպաստում է բնության պահպանությանն ու չի վնասում տեղաբնակների բարօրությունն ու բարեկեցությունը։ Հայտնի է նաև մեկ այլ սահմանում։

Ըստ Վայրի բնության համաշխարհային ֆոնդի․ Էկոլոգիական տուրիզմը՝ զբոսաշրջության տեսակ է, որը ներառում է ճանապարհորդություններհամեմատաբար անխախտ բնություն ունեցող վայրեր՝ տվյալ տարածքի բնական և մշակութա-էթնիկական առանձնահատկությունների վերաբերյալ պատկերացում կազմելու նպատակով, որը չի խախտում էկոհամակարգի ամբողջականությունը և ստեղծում է այնպիսի պայմաններ, որոնց ներքո բնության ու բնական ռեսուրսների պաշտպանությունը արդյունավետ է դառնում տեղացի բնակչության համար։ Ընդհանրապես՝ Հայաստանը յուրահատուկ երկիր է իր ամենատարբերվող բնությամբ և մաքրամաքուր օդով։ Հետևաբար՝ էկոտուրիզմի կազմակերպման լավագույն վայրը մնում են գյուղական շրջանները։Նրանից յուրաքանչյուրը ունի իրեն բնորոշ յուրահատուկ պատմություն, ավանդույթներ, սովորություններ, իրենց հատուկ ուտեստներ։Հյուրընկալ տեղաբնակները կստիպեն զբոսաշրջիկին զգալ ամենաջերմ ու հաճելի ակնթարթները և գեթ մեկ րոպե չհիշել տանից հեռու լինելու փաստի մասին։

Հյուրատներ

Վարագա Օջախ
Արթիկ, Երկաթուղային փ. 3,
+374-244-56181, +374-93-424944

https://www.facebook.com/hotelartik

Stone Art Guest House & Camping
Արթիկ համայնք, գյուղ Պեմզաշեն
+374 55 68-28-08 

https://bidfortrip.com/hotel/stone-art-guesthouse

Ռեստորաններ, հարսանյաց սրահներ

Ռոյալ, ռեստորան, հանդիսությունների սրահ

Հասցե՝ քաղաք Արթիկ, Ստեփան Շահումյան 72

հեռ.՝ +374 94 865646

https://www.instagram.com/royal_wedding_hall/

999 հարսանյաց սրահ/ 999 wedding hall

Հասցե՝ քաղաք Արթիկ, Սասունցի Դավիթ 6

Հեռ՝ 

https://www.instagram.com/999_wedding_hall/

Սրճարաններ

Pizza Nizza

Քաղաք Արթիկ, Գարեգին Նժդեհ 3

Հեռ. +374 44 488288

https://www.instagram.com/pizzanizza_artik/

Թբիլիսի տավեռնա

Քաղաք Արթիկ, Բաղրամյան 29/2

Հեռ. 093 909656

https://www.instagram.com/tbilisi_taverna/

Vip Հացատուն 

Հասցե՝ Շահումյան փողոց

Հեռ.՝ +37494840088

https://www.facebook.com/p/Vip-%D5%80%D5%A1%D6%81%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%82%D5%B6-100092422489674/?locale=hy_AM

Աստոյաններ Պանդոկ 

Հասցե՝ Տուֆագործների 39Բ

Հեռախոս 094915215

https://www.facebook.com/Astoyanner/

Որսորդ Պանդոկ//Pandok Vorsord

Հասցե՝ Գրիգոր Նարեկացի, 37

Հեռ.՝ 098 109020

https://www.facebook.com/p/%D5%88%D6%80%D5%BD%D5%B8%D6%80%D5%A4-%D5%8A%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%B8%D5%AFPandok-Vorsord-Artik-100091406869717/

Սույն հայեցակարգի նպատակն է լիարժեք նկարագիր տալ ՀՀ Շիրակի մազրի զբոսաշրջւոթյան վերաբերյալ, բացահայտել և հանրայնացնել պատմամշակութային կաևոր նշանակություն ունեցող երևույթնորը, հուշարձանները, կոթողները, առաջարկել լուծումներ խոչընդոտներին և քայլեր ձեռնարկել համայնքի զբոսաշրջության զարգացման համար:Զբոսաշրջությունը համաշխարհային տնտեսության զարգացման հիմնական շարժիչ ուժերից մեկն է, որի զարգացումը նպաստում է կայուն տնտեսական առաջընթացին, շրջակա միջավայրի պահպանությանը, համաչափ տարածքային տնտեսական զարգացմանը, աղքատության հաղթահարմանը, պատմամշակութային ժառանգության և ավանդույթների պահպանությանն ու զարգացմանը, մշակութային արժեքների փոխադարձ արժևորմանը։ 

Արթիկ համայնքում կան բազմաթիվ պատմամշակութային հուշարձաններ , պատմամշակութային վայրեր, տեղանքներ որոնցից շատերը անգամ հայտնի չեն բնակչությանը, այդիսկ պատճառով անհրաժեշտ է նախկինում ունեցած փորձի և տեղական առանձնահատկությունների հիման վրա մշակել ռազմավարոթյուն` զբոսաշրջությունը ավելի զարգացնելու նպատակով: Շիրակի մարզի զբոսաշրջության զարգացման հնարավորությունները անհրաժեշտ է  հետազոտության ենթարկել :Այդ գործընթացի  նպատակներն են `

· բացահայտել Շիրակի մարզի զբոսաշրջային ռեսուրսները

· նոր զբոսաշրջային  երևույթների ուսումնասիրություն իրականացել

· նոր ուղղությունների բացահայտում իրկանացնել

· նոր համագործակցության աշխատանքների նախապատրաստում իրականացնել

· բացահաըտել ուժեղ կողմերը , ապահովել առաջխաղացում և զարգացում , իսկ թույլ կողմերի ուժեղացման համար ապահովել պայմաններ:

 Զբոսաշրջության զարագացումը պետք է կրի փոփոխվող և թարմացվող բնույթ: Զբոսաշրջիկների համար անհրաժեշտ է պահպանել անհրաժեշտ բոլոր պայմանները .ապահովել նրանց հյուրատներով, որոնք կհամապատասխանեն զբոսաշրջային չափորոշիչներին, ստեղծել տարբեր տարիքայինների համար նախատեսված հատուկ ժամանցի վայրեր:

Համայնքի զբոսաշրջության զարգացման համար հատկապես շատ կարևոր նշանակություն ունեն տեղական ավանդաույթները, միջոցառումները, որոնք մարդկանց առօրեական կյանքի մի մասն են կազմում, այլ ոչ թե կազմակերպվում են հատուկ զբոսաշրջիկների այցի համար: Ոլորտի զարգացման համար շատ կարևոր է համակարգային մոտեցումը, մարկետինգային հետևողականությունը, նոր առաջարկների տրամադրումը, թարմացումը:

Տեղեկատվական համակարգերի միջոցով անհրաժեշտ է ավելի շատ տեղեկատվություն տրամադրել համայնքի պատմամշակութային ներուժի վերաբերյալ:

 Աշխարհագրական նկարագիր 

Արթիկը գտնվում է Արագած լեռան հյուսիս–արևմտյան լանջերին, Շիրակի դաշտավայրի հարավային մասում: Համայնքի տարածքը գտնվում է մթնոլորտային ցուրտ գոտում: Կլիման բարեխառն է՝ տաք ամառ, ցուրտ ձմեռ: Ձմեռը տևական է, (100 – 120 оր), ձյունածածկիկայուն շերտով: Տարեկան տեղումների քանակը 500–800մմ (առավելագույնը մայիսամսին): Արթիկի շրջակայքում գերակշռում են լեռնատափաստանային և ալպյան մարգագետինները: Շրջակա տարածքները հիմնականում անտառազուրկ են: Տիրապետող են հյուսիս–արևելյան և արևելյան քամիները: Արթիկի վարչական տարածքի ընդերքը հարուստ է տուֆ քարի տարբեր տեսակներո

 Արթիկ քաղաքի պատմությունը

Արթիկը (Արդիկ, Արդիք) եղել է Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհի գավառներից: Կամսարականների օրոք մշակույթն Արթիկում, ինչպես և ողջ տարածաշրջանում նշանակալի զարգացում է ապրել, ինչի վառ վկայությունն են հանդիսանում Արթիկում պահպանված Ս.Աստվածածին (5-րդ դար), Լմբատավանք (7-րդ դար) և Ս.Գևորգ (7-րդ դար) եկեղեցիները: Մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում 4-5-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Աստվածածին (սուրբ Մարինե) եկեղեցին: Եկեղեցու արևելյան հատվածում տեղադրված է 3 զոհասեղան: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին միանավակ դահլիճից գմբեթավոր դահլիճի անցման եզակի ճարտարապետական նմուշ է: Սուրբ Ստեփանոս (կամ Սուրբ Լմբատավանկ) եկեղեցին կառուցվել է դեռևս 7-րդ դարում: Լմբատավանկը զուսպ և խոնարհ տեսք ունի: Այն Հայաստանի վաղ քրիստոնեության ճարտարապետական շրջանի խաչագմբեթ լավագույն եկեղեցին է:Աղոթքներով ներծծված պատերը պահպանել են վաղ միջնադարյան որմնանկարների հատվածներ: Որմնանկարի բովանդակությունը նվիրված է Քրիստոսի համբարձման բիբլիական սյուժեին: 1826-1828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո Արևմտյան Հայաստանի էրզրում և Կարս գավառներից գաղթած հայերը վերաբնակվում են նաև Արթիկում, և բնակավայրի համար սկսվում է վերելքի նոր ջրջան: 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Արթիկն իր բնակչության թվով Արևելյան Հայաստանի մարդաշատ բնակավայրերից էր: Այս շրջանում Արթիկը տարբերվել է ճարտարապետական յուրահատկությամբ. Համայնքի բոլոր շինությունների կտուրները կառուցվել են կամարաձև: Տեսնելով, որ քաղաքում կա 7-րդ դարում կառուցված Գ. Լուսավորիչ (Սուրբ Գևորգ) հսկա եկեղեցի, որի կտուրը քանդված է, նորեկները որոշում են վերականգնել այն: Արթիկից ավելի քան 150 կմ հեռավորության վրա գտնվող Սարիղամիշ բնակավայրից նրանք սելերով, իսկ ճանապարհի դժվարանցանելի հատվածներում նաև սեփական ուսերին դրած` փոխադրում են 20 մետրանոց գերաններ: Սա քրիստոնեական հավատքին իրական նվիրումի, ազգասիրության և համերաշխության վառ դրսևորում էր: Արթիկցիներն առանձնակի հպարտությամբ են պահում բնակավայրի պատմության այս գեղցիկ դրվագը: 1928թ-ից սկսվեց տուֆի արդյունահանումը, ինչը պայմանավորեց Արթիկի հետագա զարգացումը: Կառուցվեց երկաթուղին, հիմնվեցին արդյունաբերական ձեռնարկություններ, լայնամասշտաբ աշխատանքներ ծավալվեցին Արթիկի բարեկարգման, բնակարանաշինության և մշակութային կյանքի կազմակերպման ուղղությամբ:Քաղաքի անվան հետ կապված հետաքրքիր մանրամասնություն կա. Արթիկը Շիրակի մարզի և ընդհանրապես Հայաստանի այն բացառիկ տեղանուններից է, որ 19-րդ դարում և 20-րդ դարի սկզբին չի ենթարկվել համատարած բնույթ կրած թուրքական տոպոցիդին (բնիկ հայկական տեղանունների փոխարինումը թյուրքական տարբերակներով):Արթիկը քաղաքի կարգավիճակ է ստացել 1945թ.: Խորհրդային ժամանակներում Արթիկը եղել է զարգացած արդյունաբերական քաղաք: 25 հազար բնակրությամբ քաղաքում գործել են 20-ից ավել մեծ ու միջին գործարաններ, ֆաբրիկաներ, արտադրական և արդյունահանող այլ կազմակերպություններ, որոնք ապահովել են ինչպես քաղաքի, այնպես էլ հարակից բնակավայրերի բնակչության զբաղվածությունը: 2012թ. Հայրապետական սրբատառ կոնդակով Արթիկի տարածաշրջանի եկեղեցական համայնքներն առանձնացվեցին Շիրակի թեմից և հռչակվեցին իբրև նոր՝ Արթիկի թեմ: Ներկայումս Արթիկը մարզի և հանրապետության մյուս համայնքների հետ սերտ կապերով և դինամիկ զարգացմամբ համայնք է:

 ՄեծՄանթաշ

 Նահապետավան 

 ՆորԿյանք

 Սարալանջ

 Սարատակ

 Սպանդարյան

 Տուֆաշեն

 Փանիկ

 ՓոքրՄանթաշ

 Լմբատավանք

Լմբատավանքը (ճիշտը՝ Լմպատի վանքի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի), ճարտարապետական հուշարձան է Արթիկից մոտ երկու կիլոմետր հարավ-արևմուտք։ Արտաքուստ և ներքուստ խաչաձև հատակագծով, տրոմպային փոխանցումով, ութնիստ թմբուկով, գմբեթավոր փոքր կառույց է։ Պահպանված արձանագրությունները շինարարության մասին տեղեկություն չեն պարունակում։

Ըստ ճարտարապետական վերլուծության՝ VI դարի է։ Պահպանված հետքերը հիմք են տալիս ենթադրելու, որ արևմտյան թևը շրջապատված է եղել սրահով։ Հուշարձանի առանձնահատկություններն են՝ ուղղանկյուն հատակագծով հյուսիսային և հարավային թևերը՝ թաղի փոխարեն ծածկված գմբեթարդով (անցումը իրականացված է երկու շարք տրոմպներով), արևելքում միակ խորանը՝ առանց լուսամուտի (գոյություն ունեցող բացվածքը կատարվել է հետագայում), պայտաձև խարանն ու կամարները։

Ըստ արձանագրության, գմբեթը X դարում վերականգնվել է։ Ներդաշնակ ծավալներով, դեկորատիվ գեղանկար տարրերով վերձիգ կառույցը ունի զուսպ և խոնարհ կերպար։ Խորանում և նրանից աջ ու ձախ մասերին պահպանվել են Լմպատավանքի կառուցման ժամանակակից որմնանկարների մնացորդներ. կենտրոնում եղել է գահակալ Քրիստոսը, շուրջը՝ երկնային ուժերի սիմվոլներ, բոցի լեզուների ֆոնի վրա։ Աջ ու ձախ մասերին պատկերված են դեպի խորանի կենտրոնը շարժվող երկու ձիավոր (մեկը Սուրբ Գրիգորն է)՝ ձեռքերին խաչավարդ ցուպով։ Որմնանկարները հարթապատկերային են, տեղ-տեղ գրաֆիկական մոտեցումով, կատարված են հյութեղ, մեծ ներդաշնակությամբ։ Այժմ որմնանկարները քայքայվել և գրեթե չեն երևում։

Արթիկի Սուրբ Գևորգ եկեղեցի

Սուրբ Գևորգ եկեղեցի  Հայ առաքելական եկեղեցի, որը գտնվում է Շիրակի մարզի Արթիկ քաղաքում, կառուցվել է 5-րդ դարում։ Արթիկը Հայաստանի ամենահին բնակավայրերից մեկն է, որի համար ապացույց են հանդիսանում այդ տարածքում գտնվող բազմաթիվ կոթողները և հուշարձանները։ Արթիկի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին մեծագույն արժեքներից մեկն է, կան որոշ արձանագրություններ, ըոտ որոնց կարելի է ենթադրել, որ եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարի կեսերին։

Եկեղեցին խաչաձև հատակագծով և կենտրոնագագաթով կառույց է, որն արտաքնապես շատ նման է [[Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի (Մաստարա)|Մաստարայի]] եկեղեցուն։ Արևելյան կողմերում կան քառակուսի հիմքով խորաններ, արևելյան պատերի մեջ կան աբսիդաձև փոքրիկ խորշեր։ Իսկ հյուսիսային կողմը խաչթև է, ներսից ու դրսից կիսակլոր է, իսկ մյուսները՝ ներսից կիսակլոր, դրսից՝ բազմանիստ։ Արևելյան կողմից եռանիստ աբսիդը լուսավորվում է երեք պատուհաններով։ Եկեղեցու աղոթասրահը ծածկված է եղել լայնանիստ գմբեթով, մեզ է հասել ավերված վիճակում։ Կա 2 մուտք, մեկը արևմտյան կողմից է և գլխավորն է, իսկ մյուսը՝ հարավից։ Հյուսիսային և արևմտյան ճակատները նման են միմյանց, և նիստերի անկյունները ընդգծված են զույգ կիսասյուներով։ Խաչթևի հաստ պատի ներսում կան աստիճաններ։ Եկեղեցին Արթիկի վարդագույն սրբատաշ տուֆից է կառուցված։ Քարերի վրա չեն պահպանվել գրավոր արձանագրություններ, բայց որմնասյուների խոյակներն և պատուհանների պսակները քանդակված են տարբեր զարդանախշերով՝ խաղողի ողկույզ և տերև, նռան ու արմավենու տերև։

Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին

Հոռոմ 

Շիրակի մարզի Հոռոմ գյուղի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին 1861 թվականին է կառուցվել: Մինչ խորհդային կարգերի հասատատումը, այն ամբողջ Արթիկի տարածաշրջանի համար որպես ուխտատեղի է ծառայել: Խոնարհվելուց հետո էլ ուխտավորների այցը եկեղեցի չի դադարել:Հոռոմի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին ճարտարապետությամբ եզակի կառույց է: Թեև եկեղեցու մի պատին առկա արձանագրությամբ այն 1861 թվականին կառուցված շինություն է, սակայն եռանավ բազիլիկ կառուցվածքով ավելի շատ պատկանում է վաղ միջնադարին: Պահպանված կամարներն ու սյուները, դեպի խցեր տանող գաղտնի անցուղիները ևս վկայում են այն մասին, որ կառույցը շատ ավելի հին է: Նույնիսկ անզեն աչքով է հնարավոր տարբերել շինության՝ տարբեր դարերի պատկանելու փաստը: Ամենայն հավանականությամբ 1861թ. այն վերականգնվել է և ոչ թե կառուցվել:

Եկեղեցին Արթիկի թեմի եզակի խոնարհված եկեղեցիներից է: Այն ոչ միայն եզակի է իր կառուցվածքով, այլ նաև իր մեջ թաքնված գաղտնիքով՝ սյուների վրա տեղադրված կճուճներով, որոնցից մի քանիսն այս պահին էլ են պահպանված: Կճուճներով կառուցված եկեղեցիներ աշխարհում քիչ կան: Դրանք մի քանի նպատակների համար են տեղադրվել եկեղեցիների պատերի մեջ. եթե արտաքին պատի մեջ է, ապա ջերմամեկուսացման, իսկ ներսում ՝ ձայնադարձման և ծանր կոնստրուկցիաների բեռնաթափման համար:

 Հառիճավանք

 Հառիճ

Սելջուկների արշավանքի ժամանակ (11-րդ դարի կեսեր) եկեղեցի բազմաթիվ մարդիկ են մտել և անհետ կորել։ Սելջուկներն այդ հրաշքը բացատրում էին, որ մարդիկ հոգու զորությամբ եկեղեցում վերածվել են աղավնիների և թռել գնացել։ Սակայն եկեղեցում կար մի գաղտնարան, որով հայ փախստականները կարողացել են իջնել ձորի հատակ։Եկեղեցի մտնելով սելջուկները մարդ չգտնելով կատաղել են և որոշել են եկեղեցին հողին հավասարեցնել։ Նրանք ձիերի օգնությամբ քաշել պոկել են զանգակատունն իր վրա պահող 4 սյուները, սակայն եկեղեցին չի փլվել։ Նման հրաշքից վախենալով սելջուկներն այլևս չեն փորձել քանդել կառույցը։Ավանդություններից մեկի համաձայն էլ իշխանական օրիորդներից մեկը սելջուկներից փախչելով պատսպարվել է ժայռի վրա կառուցած մատուռում և երբ սելջուկները փորձել են տիրանալ օրիորդին, ժայռը երկու մասին է բաժանվել և նման հրաշքից վախեցած սելջուկները մի կողմ են քաշվել և օրիորդը փրկվել է։

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի

Համալիրի հնագույն կառույցն է։ Կենտրոնագմբեթ, խաչաթև եկեղեցի է, որ դասվում է Մաստարայի տիպի հուշարձանների շարքը։ Վաղ միջնադարից պահպանվել են այս տիպի չորս կառույց՝ Մաստարան, Արթիկը, Հառիճը և Ոսկեպարը։

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու կառուցման ժամանակի մասին ոչ մի տվյալ չի պահպանվել։ Աբել Մխիթարյանցը եկեղեցին համարում է 10-րդ դարի կառույց։ Նա կրկնահարկ մատուռին վերաբերող Սարգիս ճոնի անթվական շինարարական արձանագրությունը սխալմամբ վերագրում է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն՝ Սարգիս ճոնին համարելով 10-րդ դարի անձնավորություն։ Նույն կարծիքին է նաև Ս. Զալալյանցը։ Ղևոնդ Ալիշանը, հիմնվելով Ա. Մխիթարյանցի տվյալների վրա, կրկնում է վերջինիս տեսակետը, թեև կասկածի տակ է առնում արձանագրության թվագրման ճշտությունը։ Հետագա հետազոտողները, նկատի առնելով հուշարձանի հատակագծային լուծումը, այն համարում են 7-րդ դարի կառույց։Հուշարձանն իր բացարձակ չափերով Մաստարայի տիպի կառույցներից ամենափոքրն է։ Աբսիդները արտաքինից հնգանիստ են, ներսից կիսաշրջանաձև։ Գլխավոր մուտքը արևմտյան կողմից է։ Երկրորդ մուտքը՝ հարավից, սակայն ոչ թե աբսիդից, այլ անկյունային պատից։ Մուտքի այսօրինակ տեղադրությունը թելադրված է հարավային աբսիդի անմիջապես ժայռի եզրին կառուցված լինելու հանգամանքով։ Երրորդ մուտքը, որ բացվել է հետագայում անկյունային պատի վրա հյուսիսից, տանում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթ։ Մուտքը բացվել է 19-րդ դարում։Եկեղեցին հարավ-արևմտյան կողմից ունի քառանկյուն հատակագծով մի ավանդատուն, որն իր չափերով չի ներդաշնակում եկեղեցու արտաքին հորինվածքին, և որոշ չափով խաթարում է կառուցվածքի միասնականությունը։ Եկեղեցին և ավանդատունը միաժամանակ են կառուցվել։ Դա պարզորոշ երևում է կառույցի պատերի շարվածքից և ներսից ու դրսից ավանդատան մուտքի բարավորի տեղադրությունից։Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն հետագայում հարավ-արևմուտքից կցվել է մի այլ ավանդատուն, որի վրա Սարգիս Ճոնը բարձրացրել է երկրորդ հարկի մատուռը։ Գմբեթն օրգանապես կապվում է աբսիդների ու անկյունային մասերի հետ։ Եկեղեցու արտաքինը կրել է բազմաթիվ փոփոխություններ։ Նորոգվել է արտաքին երեսապատը, ավելացվել է կրկնահարկ մատուռը, որը 12-րդ դարում արևմուտքից կցվել է զանգակատանը, ամբողջովին վերակառուցվել է եկեղեցու գմբեթը։ Դժվար է պատկերացնել կառույցի նախնական տեսքը, քանի որ այն բոլոր կողմերից շրջապատված է կից կառույցներով, իսկ հյուսիսից մտնում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի ծավալի մեջ։Մեծ փոփոխություն է կրել Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին 19-րդ դարի նորոգման ժամանակ։ Իրենց նախնական նիշից բարձրացվել են անկյունային մասերը՝ հյուսիսային կողմում, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի պատի մեջ պահպանված զամբյուղաձև զարդաքանդակով քիվր։ Այս հատվածների և աբսիդների սկզբնական նիշից բարձրացված ծածկերը փակում են գմբեթի օղակաձև հիմքը, որի վբա բարձրացել է 16-նիստավոր թմբուկը։ Վերջինս վերանորոգվել է, դա երևում է երեսապատող քարի գույնից, շարվածքից։ Թմբուկը պսակված է եղել շրջանաձև, զամբյուղաձև զարդաքանդակ ունեցող քիվով, որը գրեթե ամբողջապես պահպանվել է։ Եկեղեցու ծածկերն ու վեղարը իրականացված են եղել կղմինդրով։ Ա. Մնացականյանը գտնում է, որ նիստավոր թմբուկից շրշանաձև քիվին անցումը արված է կղմինդրի ծածկը հեշտությամբ իրականացնելու նպատակով։ 1863 թվականի նորոգման ժամանակթմբուկի ծածկը արվել է կիսագնդի ձևով։

Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գավիթը

Կառույցը չի պահպանվել։ Այն հիմնովին ավերված է։ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու արևմտյան ճակատի վրա պահպանվել են այժմ գոյություն չունեցող շինության շաղախի հետքեր։

Գավիթը ունեցել է ուղղանկյունաձև հատակագիծ, հարել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցուն արևմուտքից և իր մեջ է առել վերջինիս արևմտյան աբսիդը։ Կառույցի հյուսիսային կողմում տեղավորված է եղել առանձնացված մի սենյակ։ Գավիթն ունեցել է երկթեք ծածկ։13-րդ դարում Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու դեռևս կանգուն գավթին հյուսիսից կցվել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավիթը՝ իր մեջ առնելով վերջինիս հյուսիս-արևելյան անկյունը, իսկ հարավից գրաստուն-դպրատունը։ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու գավթի արևմտյան ճակատին պահպանվել է Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գավթի հետ կցման հանգույցի ուրվագիծը։Հառիճավանքի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու գավիթը իր հատակագծային լուծումով ավելի մոտ է Գնդեվանքի գավթին։

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի

ՆորԿյանք

Գրիգոր Լուսավորիչի անվան եկեղեցի- Խիստ ուշագրավ այս հուշարձանը, որը հայտնի չէ, թե ով է կառուցել, կենտրոնագմբեթ կառուցվածք է՝ խաչաձև հատակագծով։ Գլխավոր մուտքը հյուսիսային կողմից է։ Արևելյան խաչթևում կիսակլոր աբսիդը՝ ցածրիկ բեմով, մյուս խաչթևերը ուղղանկյուն են։ Եկեղեցու պատերը շարված են սրբատաշ վարդագույն տուֆաքարերով և կրաշաղախով, կառուցման հավանական ժամանակն է 7-րդ դարը։ Այն բազմիցս ենթարկվել է վերանորոգումների, որոնց ընթացքում օգտագործվել է նաև սև տուֆ։ Արևմտյան կողմից մեկ ուրիշ եկեղեցի կառուցելու կապակցությամբ քանդել են հին եկեղեցու արևմտյան պատը, քանդված գմբեթի բացվածքը ծածկել փայտով՝ սողոմաքաշ երդիկի ձևով։ Հուշարձանի պատերին պահվել են մի քանի դժվարընթեռնելի արձանագրություններ՝ 909-1003-1010 թվականներով։ Եկեղեցու մոտ կան մի քանի հին շիրմաքարեր։ Գյուղի հյուսիսարևելակողմի բանջարանոցներում կա բազալտե մի մահարձան՝ բաղկացած պատվանդանից և կոթողից։ Կոթողը խաչքար է, նրա զարդաքանդակները բնորոշ են 10-11֊րդ դարերին։ Տեղացիք այդ մահարձանը «Հազամերխաչ» են կոչում․ առաջներում այն եղել է ուխտատեղի։

Գյուղի արևելյան եզրին՝ սարալանջի վրա, տարածվում է հին գերեզմանատունը, որտեղ իրենց դարաշրջանին համապատասխան ձևով մշակված գերեզմանաքարերից բացի խիստ ուշագրավ են խոյաձև տապանաքարերը։ Այստեղ որպես գերեզմանաքար օգտագործված են նաև խարչքարերի և կոթողների բեկորներ։ Գյուղի արևելակողմի ձորակում կուտակված են զանազան տեղերից բերված 10-12֊րդ դարերին բնորոշ քանդակազարդ խաչքարերի բազմաթիվ բեկորներ։ Գյուղից մեկ կիլոմետր դեպի արևելք կա «Անտոնենց խարաբեք » անունով բնակատեղի։

 Պեմզաշենի Եռախորան եկեղեցի

Գտնվում է Պեմզաշեն գյուղի կենտրոնում, որը բաղկացած  էիրար կից կառուցված վաղ միջնադարյան եկեղեցիների երեքեկեղեցիներից: Որպես IV–VII դդ. հուշարձանախումբ`հայկական ճարտարապետության պահպանված բացառիկ նմուշներից է: Հորինվածքային առանձնահատկություններով հնագույններից է: Համալիրի կենտրոնական եկեղեցին (VI դ.) եռախորան է`ներքուստ խաչաձև, կենտրոնագմբեթ, արտաքուստ ներառված ուղղանկյուն ծավալի մեջ: Սաքառաթև, գմբեթավոր փոքր կառույցներից միակն է, որի հորինվածքը արտաքուստպարփակված է ուղղանկյան մեջ: Կառուցված է սրբատաշ տուֆի մեծադիր քարերով: Քարերի վրա կան վարպետների նշանագրեր: Դեկորատիվ հարդարանքը բնորոշ է VI -VII դդ. Հայկական ճարտարապետությանը: Ուշագրավ է մուտքի քանդակազարդ բարավորը, որի վրա պատկերված է Աստվածամայրը` մանուկ Հիսուսը գրկին, առջևում բազկատարած մեկենասի, վերևում հրեշտակների պատկերաքանդակներն են: Եռախորան եկեղեցուն հյուսիսիցկից է V դ. Միանավ մեծ բազիլիկը (սրահավորեկեղեցի), որը հուշարձանախմբի հնագույն կառույցն է: Հայտնաբերվել է 1970-ական թթ. պեղումների ընթացքում: Ներքուս տպայտաձև խորանով, արտաքուստ հնգանիստ, ուղղանկյուն հատակագծով սրահ է: Կառուցված է սրբատաշ տուֆի խոշոր քարերով: Պահպանվել են պատերի ստորին շարքերը և բազմաստիճա նոր մնախարիսխը:
Եռախորան եկեղեցուն հարավիցկից է VI դ. Միանավ թաղածածկ փոքր եկեղեցին: Խորանը ներառված է ուղղանկյուն հատակագծի մեջ: Միակ մուտքը քանդակազարդ է: 1975-1976 թթ. իրականացվել են հուշարձանախմբի վերանորոգման և մաքրման աշխատանքներ:

«Կուլիանի» երկրագիտականթանգարան

 Սպանդարյան

Տուֆաշենի պատմական հուշարձանների շարքում ոչ պակաս կարևոր արժեք է ներկայացնում Թուխ Մանուկ կոթողը (XII-XIII դդ.): Հայ ճարտարապետական մտքի խոշորագույն ներկայացուցիչ Թորոս Թորամանյանը խոսելով «Թուխ Մանուկ» մատուռի մասին նշում է, որ Տուֆաշեն-Արմտլու գյուղի մոտ` բարձր բլրի վրա, կան ախաքրիստոնեական մի ամրոց և, որ բլրի գագաթին միայն մի կտոր է մնացել այդ կիկլոպյան պատերից, սակայն այդ բլրի ստորոտում կա հնագույն մատուռանման մի մնացորդ` անշաղախ միմյանց վրա դրված հսկայական քարերով: Թ. Թորամանյանը մեկնաբանում է, որ հետագա քրիստոնյա հասարակությունը, օգտվելով այդ պատրաստի կիկլոպյան շինությունից, տարվա մեջ մի օր հատկացրել է ժողովրդական հավաքույթի համար` իբրև քրիստոնեական ուխտատեղի: Արմուտլու գյուղի ծայրին նշմարելի է գյուղացիների ձեռքով շինված մատուռանմանմի շինություն, որի կառուցման համար օգտագործել են գտնված քրիստոնեական հին հուշարձանների բեկորներ և, որին գյուղացիները Թուխ-Մանուկ անունն են տվել: Այդտեղ հավաքել են X-XI դարերի հատուկ քանդակազարդ քարեր, խոյակներ, պսակների բեկորներ, նույնպես նույն դարաշրջանին հատուկ խաչքարերի բեկորներ, նաև մի մեծ պատվանդան, որը, հավանաբար, VII դարիէ, և որի վրա կանգնեցված է եղել քառակուսի մի կոթող: Այս երևույթըն կատելի է գրեթե բոլոր հայկական գյուղերում և զարմանալի կերպով ամեն տեղմիևնույն Թուխ Մանուկ անունով է կոչվել: Թորոս Թորամանյանը հետագայում ևս փորձել է հասկանալ, թե ինչ է նշանակում «Թուխ Մանուկ» և ո՞վ է այս «Թուխ Մանուկը». ավանդազրույցի համաձայն` հեթանոսական շրջանից մնացած պաշտամունքային երևույթ է, ոգի կամ սրբություն, որը քրիստոնեության շրջանում սրբագործվել է ևպահպանել իր հոգևորն շանակությունը: Դատելովայսամենից` Թորոս Թորամանյանը հանգել է հետևյալ եզրակացությանը. այն նախաքրիստոնեական շրջանում կառուցված կրոնական բնույթի փոքր շինություն է` ամենայն հավանականությամբ հերոսական գերեզման, որն անշուշտ վերաբերում է հերոսապաշտությանը:

Լեռնակերտ

Լեռնակերտն Արթիկի տարածաշրջանի գյուղերից է: Լեռնակերտ գյուղում գտնվող եկեղեցին /պետ. ցուցիչ 7.46.8/ Հայաստանի վաղ քրիստոնեական շրջանի (4-5-րդ.) կառույցներից է: 1893թ. Մառը, Լեռնակերտում տեսնելով հնագույն եկեղեցին, առանձնակի ուշադրություն է դարձնում նրա միանավ բազիլիկ կառուցվածքիվ րա, հիմնավորելով այն տեսակետը, որ նեղ և անհամեմատ երկայնական հատակագծով եկեղեցիները, իրենց պարզ ու խաչաձև լուծումներով մշակելու զարգացրել են հայկական ճարտարապետության թաղածածկ կառուցվածքների հնագույն և հիմնական տիպեր: Եկեղեցու խորանի կամարաղեղը պայտաձև է, իսկ ծածկը` երկլանջ և առանց գմբեթ: Եկեղեցու նեղ ճակատները պսակվում են եռանկյունի ճակտոններով` իրենց թեք և հորիզոնական ատամնավոր քիվերով: Եկեղեցու հյուսիսային պատի վրա երևում են մի քանի հունարեն տառեր, իսկ հարավային կողմում` կա հայերեն արձանագրություն: Ուսումնասիրությունները ցույց ե նտվել, որ Լեռնակերտի եկեղեցու շենքը հեթանոսական ծագում է ունեցել, քանի որ եկեղեցու հիմքերը դրված են անտաշ հսկայական որձաքարերի վրա և այդ մեծազանգվածս և որձաքարերն այսօր էլ երևումեն: Եկեղեցու մոտ պահպանվել են  դարերի մի քանի խաչքարեր: Հայաստանի տարածքում հազվադեպ կարելի է հանդիպել 4-5 դարերի թվագրության եկեղեցական կառույցների: Լեռնակերտիս. Հովհաննես բազիլիկ եկեղեցին պահպանված եզակիներից է: Խորհրդային տարիներին այն ծառայել է, որպես գյուղի ամբար, որն էլ գուցե շինությունն ավերումից փրկելու պատճառ է եղել: 2004թ-ին բեյրութահայ բարերար Գոհար Խաչատուրեանի տրամադրած գումարներով եկեղեցին նորոգվել է, փոխվել է տանիքի փայտեծածկը: Հիմնանորոգումից հետո եկեղեցին վերաօծվել է: Ինչ վերաբերում է 5-րդ դարի կառույց սուրբ Հովհաննես եկեղեցուն, ապա Լեռնակերտի հոգեւոր հովիվ Տեր Եղիշե քահանա Նազարյան նասում է , որ եկեղեցին անաստվածության տարիների լուծը թոթափելուց հետո էլ իր հիմնական նպատակին չի ծառայել մինչ եւ Շիրակի թեմի առաջնորդ Միքայել սրբազանի առաջինայցը գյուղ:

 Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի, Հայ առաքելական եկեղեցի, որը գտնվում է Շիրակի մարզի Փանիկ^[3] գյուղում, կառուցվել է 19-րդ դարում։Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին կառուցման նախաձեռնությունը ստանձնել է Պետրոս Նահապետյանը 1846 թվականին։ Եկեղեցին կառուցված է հայկական տուֆից, տանիքը փայտաշեն է, ունի մեկ մուտք և ութ լուսամուտներ։ Մուտքի մոտ կա 2 գերեզման՝ Լևոն Նահապետյանի և Պետրոս Նահապետյանի։ Եկեղեցու վրա կարելի է տեսնել մի արձանագրություն, որտեղ գրված է եկեղեցու կառուցողի մասին․

19-րդ դարի կեսերին բավականին մեծ էր հայ կաթողիկեների թիվը Ռուսական կայսրության մեջ, հատկապես կովկասյան շրջաններում, այդ իսկ պատճառով Հռոմը բանակցությունների մեջ է մտել ցարական կառավարության հետ և արդյունքում 1847 թվականին Հռոմի Սուրբ Աթոռի և ռուսական կառավարության միջև կնքվել է մի համաձայնագիր, ըստ որի պետք է հիմնվեն Կաթողիկե Հայոց Առաքելական փոխանորդությունը, որը կլիներ Սարատովի լատին կաթողիկե եպիսկոպոսի իրավասության տակ։Խորհրդային անաստվածության տարիներին եկեղեցին չի գործել, իսկ 1939 թվականին արդեն վերածված է եղել պահեստի, սակայն ժողովուրդը մեծ բողոքի ալիք է բարձրացրել, որը ստիպել է եկեղեցին դատարկել և պահեստը տեղափոխել այլ տեղ։Ժամանակի ընթացքում եկեղեցին փլուզվել է, բայց 1967 թվականին Պետրոս Նահապետյանի նախաձեռնությամբ գյուղում սկսել են հանգանակություն հավաքել եկեղեցին վերակառուցելու համար, որին իր ակտիվ մասնակցությունն է ունեցել նաև Ալեքսան Օրդանյան, ով այդ ժամանակ կոլտնտնտեսության վարչության նախագահն էր։ 1986 թվականի հունիսի 20-ին սկսվել է եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները, որը գլխավորել է Սահակ Սալազարյանը։1971 թվականի դեկտեմբերի 5-ին շինարարությունը ավարտվել է։ 1991 թվականին գյուղ է եկել Կոմիտաս Վրդ․Մանուկյանը և սկսել է լայն գործունեություն ծավալել։ Հայր Կոմիտասը առաջին սկսել է եկեղեցու շրջակայքի մաքրման աշխատանքները, որից հետո քանդել այնտեղ կառուցված 6 տները, և եկեղեցուն կից կառուցել է գեղեցիկ քահանայատուն։